Harita - Ardahan

Ardahan ( Ardagan; Artaani; Gugark veya Artahan; Kürtçe: Erdêxan), Türkiye'nin kuzeydoğu kısmında, Gürcistan sınırı yakında yer alan bir kenttir. 1992'den bu yana Türkiye'nin ile Karadeniz ikliminin Kafkaslar üzerinde hakim olduğu Ardahan ilinin merkezidir. 2012 yılı itibarıyla 19.075 olan nüfusuyla Türkiye'deki en küçük il merkezidir. Ardahan Merkez ilçesinin güneyinde Göle, kuzeyinde Hanak, doğusunda Çıldır ve batısında Artvin'in Şavşat ilçesi yer almaktadır.

Artani veya Artaani'den değişime uğramış olan Ardahan, Ahameniş döneminde, Gürcistan’da da yayılmış bir din olan Zerdüştiliğe bağlı olarak ortaya çıkmış bir yer adı olarak kabul edilir. Bu yer adının kökü olan Arta, eski Farsça’dan gelir ve Zerdüştilikte "Aša" olarak da bilinen tanrının adıdır. Arta, sadece Ardahan'a değil, Artavani, Artahi, Artanuci ve Artaşeni’ye de adını vermiştir.

Gürcülerden Ardahan bölgesini ele geçiren Osmanlılar, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan gibi ilk tahrirlerde bir liva olarak Ardahan’ı bugünkü adına (اردهان) uygun kayda geçirmişlerdir. Gürcüce kaynaklarda ise bölgenin adı yaygın olarak Artaani (არტაანი) biçiminde yazılıyordu. Bununla birlikte Gürcüce kaynaklarda Artahani (არტაჰანი), Artani (არტანი) de kullanılıyordu. Günümüzde Gürcistan’ın doğusunda Artani (Yukarı ve Aşağı) adlarını taşıyan iki köy vardır. Osmanlıca kayıtlardaki Ardahan adının Gürcüce Artahani’den (არტაჰანი) geldiğine ilişkin görüşler vardır. Diğer Gürcüce yer adlarında olduğu gibi Artahani ya da Artaani adındaki Gürcücedeki "tı'" (“ტ”, t') foneminin istisnasız olarak Osmanlıcada "dal" (د) fonemine ve Latin harfli Türkçede ise "de" (d) fonemine dönüştüğü belirtilmektedir. Daha geç tarihli Osmanlı tahriri olan Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır'da da Ardahan aynı biçimde yazılmıştır. Osmanlıca son kayıtlardan biri olan 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında da bu yer adı Ardahan (اردهان) olarak olduğu gibi korunmuştur.