Harita - Çıldır (Çıldır İlçesi)

Çıldır Ardahan ilinin bir ilçesi ve bu ilçenin merkezidir.

Bugünkü ilçe ile ilçe merkezinin ve buradaki gölün adı olan Çıldır, Gürcüce Çrdili'den (ჩრდილი) değişime uğrayarak ortaya çıkmış bir yer adıdır. Gürcüce "çrdili" kuzey anlamına gelir. Gürcistan'da bugün de İmereti bölgesinin Harauli Belediyesi'nde Çrdili adını taşıyan bir köy bulunmaktadır. Çıldır Gölü'nün ve bugünkü kasabanın yerinde olan köyün "Çrdili" adından önce Palakatsio adını taşıdığı bilinmektedir. Erken Orta Çağ'da bugünkü Çıldır ilçesi toprakları Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu ve Çrdili adı bu dönemden itibaren kullanılmış olmalıdır.

Urartu yazıtlarında Kura Nehri’nin yukarılarında ve Çıldır Gölü’nün etrafında yaşayan kabileler ve siyasi birlikler hakkında dikkat çekici bilgiler yer almaktadır. Bu yazıtlara göre Çıldır Gölü'nün etrafında İganiehi Krallığı hüküm sürüyor ve bu kraliyetin bir şehri olan Makaltun bulunuyordu.

Çıldır toprakları Gürcü Krallığı sınırları içindeyken, 1071 yılındaki Malazgirt Savaşı'nın ardından Büyük Selçukluların denetimine girdi. Büyük Selçuklular 1121 yılında Didgori Savaşı'nda yenilince, Çıldır'ı yeniden Gürcüler ele geçirdi. Birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içindeyken Çrdili (Çıldır) ile Cavaheti bölgelerinin yönetimi Tmogvi Eristavlığı'na bırakılmıştı. Çrdili bölgesi, birleşik Gürcistan Krallığı'nın zayıflaması sırasında bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği'nin bir parçası haline geldi. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar Çıldır bölgesini Samtshe Atabeyliği'nden ele geçirdi. Osmanlı idaresi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Gürcülerden ele geçirdiği toprakları Gürcistan Vilayeti adı altında kaydetmiştir. Bu deftere göre sekiz livadan oluşan bu vilayetin livalarından biri Çıldır livası ya da "liva-i Çıldır" (لوأ چلدر) idi. Çıldır livası, Canbaz, Kenarbel ve Kurd Kalası nahiyelerinden oluşuyordu. Canbaz nahiyesi 51 köyü, Kenarbel nahiyesi 33 köyü ve Kurd Kalası (Kurtkale) nahiyesi ise 16 köyü kapsıyordu. Çıldır livası toplam 100 köyden oluşuyordu. Bu köylerden biri olan Rabat-i Kale-i Çıldır (رباط قلعۀ چلدز) Canbaz nahiyesinin ve Gürcistan Vilayeti yerine kullanılan Çıldır Eyaleti'nin de büyük bir olasılıkla idari merkeziydi. Ancak bugünkü Çıldır kasabasının temelini Çıldır Kalesi Rabatı değil, hemen yakınındaki Dzurdzna (Zurzuna) köyü oluşturmuştur. O tarihte Çıldır Kalesi Rabatı'nda 7 hane, Zurzuna köyünde ise 19 hane yaşıyordu. Çıldır Kalesi Rabatı'nda nüfusun bu kadar az olması, 9 Ağustos 1578'de Safeviler ile Osmanlılar arasındaki Çıldır Muharebesi'nde buranın büyük zarar görmesiyle ilişkilendirilmektedir. Bu iki yerleşmenin hane halkı Osmanlı idaresinin Hristiyan köylülerden tahsil ettiği ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı.

Çıldır, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi'nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Çıldır bölgesi, Kars oblastı içinde, Ardahan sancağına (okrug) bağlı bir kaza (uçastok) idi. Zurzuna (Зурзуна) adıyla kaydedilmiş olan kaza merkezinin nüfusu, 1886 yılı tespitine göre 128 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı "Türk" olarak kaydedilmiştir. Toplam 40 köyü kapsayan Çıldır kazasında ise, 8.909 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 31,4'ü (2.796 kişi) Türk, % 64,7'si (5.762 kişi) Karapapak ve % 3,9'u (351 kişi) Kürt olarak kaydedilmiştir. Zurzuna köyünün nüfusu 1896'da 164, 1906'da da 214 kişiye ulaşmıştır. Bu sırada Çıldır kazasının nüfusu da artmış ve 1896 yılında 10.773 kişi, 1906 yılında da 12.755 kişi olarak kaydedilmiştir.

Çıldır bölgesi, I. Dünya Savaşı'ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında (15 Şubat-17 Mart 1921) Ankara Hükümeti'nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve böylece Çıldır fiilen Türkiye'ye katıldı. 16 Mart 1921'de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması'yla bölge Türkiye'ye bırakıldı. .

Çıldır bölgesi 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Çıldır adıyla Kars vilayetine bağlı bir kazaydı. Çıldır kazası, Zurzuna (Merkez nahiye), Cala ve Kurt Kala olmak üzere üç nahiyeden oluşuyordu. Çıldır kazası, 1940 genel nüfus sayımı sırasında, Merkez nahiye, Cala nahiyesi ve Kurtkale nahiyesi olmak üzere, üç nahiyeden oluşuyordu. Merkez nahiye 20, Cala nahiyesi 10 ve Kurtkale nahiyesi 14 köyü kapsıyordu. Bir köy büyüklüğünde olan ilçe merkezi Çıldır’da, 1.003’ü erkek ve 304’ü kadın olmak üzere 1.307 kişi yaşıyordu. Toplam 44 köyü kapsayan Çıldır kazasının toplam nüfusu ise, 10.326’sı erkek ve 10.000’i kadın olmak üzere 20.326 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Çıldır, Kars vilayetinin on kazasından biriydi. Ardahan 1992 yılında il olunca, Çıldır ilçesi de bu ile bağlandı.